Hồng Bì (Hoàng Bì - Clausena lansium)

Hồng bì thuộc dạng cây nhỏ, mỗi cây có chiều cao từ 3 đến 5 mét. Cành lá luôn xanh. Nhân dân thường sử dụng để làm thuốc kích thích tiêu hóa, phòng bệnh cho phụ nữ sau sinh. Bài viết dưới đây, sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết về cây Hồng bì.

Giới thiệu vị thuốc Hồng bì

+ Tên khoa học: Clausena lansium (Lour.) Skeels

+ Tên đồng nghĩa: Clausena wampi (Blanco) Ohver

+ Tên gọi khác: Hoàng bì, Mạy mật.

Họ thực vật: Cam Rutaceae.

Đặc điểm thực vật

Hồng bì thuộc dạng cây nhỏ

Hồng bì thuộc dạng cây nhỏ, mỗi cây có chiều cao từ 3 đến 5 mét. Cành lá luôn xanh.

Bề mặt cành sần sùi, có màu xám đen.

Lá kép, mọc so le, có từ 7-9 lá chét, phiến lá dạng hình trái xoan, chiều dài từ 5 đến 14cm, chiều rộng từ 3 đến 7cm. Gốc lá lệch, đầu nhọn, méo lá uốn lượng không khía răng cưa. Các gân trên mặt dưới của lá nổi rõ, hai mặt nhẵn, không có lông.

Cụm hoa mọc ở đầu cành thành chùy, có chiều dài khoảng 20-40cm gồm nhiều hoa nhỏ, hoa có màu trắng, đài 5, tràng 5, bầu dài, có lông.

Quả mọng, có dạng hình trứng hoặc hình cầu. Vỏ quả có màu vàng, phủ thêm một lớp lông tơ mịn.

Mỗi quả gồm 1-3 hạt, có kích thước lớn.

Thu hái và chế biến

Hình ảnh cây Hồng bì

Quả sau khi hái về, bổ theo chiều dọc và đem phơi nắng. Quả sau khi khô còn được gọi là Hồng bì hay Quất bì.

Sau khi quả chín, tiến hành thu hái hạt và đem phơi khô.

Lá có thể thu hái quanh năm, dùng tươi hoặc phơi khô.

Rễ sau khi thu hái về, tiến hành nạo lấy vỏ sau đó phơi khô.

Đặc điểm phân bố

Hồng bì có nguồn gốc từ các tỉnh ở phía Bắc Việt Nam

Hồng bì có nguồn gốc từ các tỉnh ở phía Bắc Việt Nam hoặc phía Nam của Trung Quốc. Đây là loài có biên độ sinh thái rộng, nhiệt độ sinh sống trung bình từ 15-25 độ C hoặc hơn.

Cây có thể rụng lá vào mùa đông, có khả năng chịu lạnh trong thời gian ngắn. Hồng bì là loài ra hoa quả nhiều hàng năm, cây thụ phấn được nhờ gió hoặc nhờ côn trùng.

Người ta nhận thấy rằng, những cây Hồng bì trồng ở chỗ nắng thường kết quả nhiều hơn những cây Hồng bì trồng trong bóng mát.

Tại nước ta có Hồng bì trắng và Hồng bì bồ hóng có quả màu hơi nâu.

Hồng bi sinh trưởng và phát triển được trên đất feralit ở trên núi có độ cao dưới 1000 mét, đặc biệt là khu vực chân núi đá vôi.

Cách trồng

Cây được trồng chủ yếu từ Hà Tĩnh trở ra phía Bắc Việt Nam.

Nhân dân ta thường sử dụng hạt để nhân giống, chỉ có một số ít khu vực sử dụng cành để chiết hoặc ghép.

Hạt Hồng bì có khả năng nảy mầm kém do đó, khi ủ cần ủ trên luống có thiết kế giàn che trong khoảng vài tháng. Sau khi hạt nảy mầm, tiến hành đánh đi trồng để làm gốc ghép.

Sau khi cây con có đường kính thân từ 1,2 đến 1,5cm thì tiến hành ghép. Cây cũng có thể chiết dễ dàng.

Cây có thể trồng được trên nhiều loại đất nhưng có khả năng phát triển tốt nếu trồng trên đất sâu, dễ thoát nước.

Sử dụng phân chuồng để bón lót vào hố cho cây. Hàng năm tiến hành bón thúc 2 đợt vào tháng 7 sau khi đã thu quả và tháng 10 đến tháng 11 để cây có đủ khả năng chống chịu qua mùa đông. Có thể sử dụng nước giải, phân chuồng, phân bón để bón cho cây.

Cây có thể xuất hiện rệp, muội đen hai lá, chim ăn quả chín do đó, cần xác định thời điểm thu hoạch sao cho hợp lý.

Thành phần hóa học

Hạt có chứa lansumamid A, lansumamid B, lansumamid C. Ngoài ra còn chứa tinh dầu.

Lá có chứa neoclausenamid, isoneoclausenamid,...

Bộ phận trên mặt đất có chứa lansimid, imperatorin, lansiol.

Tác dụng - Công dụng của cây hồng bì

Tác dụng dược lý

+ Chống co thắt

Khi nghiên cứu cao chiết thô từ cành và lá của cây bằng cồn 50 độ, người ta nhận thấy tác dụng chống co thắt đối với hồi tràng của chuột lang sau khi đã bị cô lập. Đây là tác dụng của lansimid, trong đó hoạt chất có tác dụng mạnh nhất là lansimid 3.

+ Tác dụng đối với ký sinh trùng sốt rét

Cao khô chiết từ lá với methanol đã được chứng minh có tác dụng đối với ký sinh trùng sốt rét nhưng yếu hơn so với thường sơn và dây ký sinh.

+ Tác dụng đối với ký sinh trùng

Cao khô từ lá chiết với methanol của Hồng bì đã được chứng minh có tác dụng đối với nhiều loại ký sinh trùng khác nhau như Entamoeba histolytica, Paramecium caudateum,...

+ Tác dụng kháng khuẩn

Cao khô chiết từ lá với methanol của cây Hồng bì có tác dụng kháng khuẩn đối với Escherichia coli và Staphylococcus aureus 209P

3.2 Công dụng theo Y học cổ truyền

Quả Hồng bì

+ Tính vị, tác dụng

Lá cây có vị đắng, cay, tính bình có tác dụng trong các trường hợp như cảm cúm, sốt, ho đờm, cảm nắng.

Quả có vị chua ngọt, tính bình, hơi ấm được sử dụng trong các trường hợp như ho đờm, nôn, kích thích tiêu hóa.

Hạt và vỏ rễ của Hồng bì có vị đắng, the, tính ẩm được sử dụng trong các trường hợp giảm đau, kích thích tiêu hóa.

+ Công dụng

- Lá cây dùng để trị sốt, cảm mạo. Có thể dùng ngoài để làm nước gội đầu giúp sạch gàu, mượt tóc.

- Quả dùng trong các trường hợp buồn nôn, tiêu hóa kém, ho gà.

- Hạt và lá dùng trong các trường hợp đau dạ dày, đau thượng vị. Hạt còn được dùng để trị rắn cắn.

- Rễ dùng trong các trường hợp thấp khớp, cảm mạo, phụ nữ sau sinh.

Liều dùng hàng ngày được khuyến cáo như sau:

+ 20-40g lá.

+ 10-20g rễ.

+ 6-10g hạt.

+ 5-7 quả tươi.

+ 4-6g quả khô.

Một số cách trị bệnh từ cây Hồng bì

1. Điều trị bệnh ho gà

- Chuẩn bị: 50g quả hồng bì phơi khô bỏ hạt, 50g tang bạch bì, 50g củ sả, 50g ô mai, 50g củ bách hộ, 50g cát cánh, 50g kinh giới, 50g hạnh nhân, 50g bạc hà, 50g cam thảo.

- Thực hiện: Các nguyên liệu trên đem sắc nhiều lần với nước. Sau đó lấy nước đặc và thêm đường vào rồi nấu thành siro. Mỗi lần uống từ 1 – 5 thìa tùy thuộc vào từng lứa tuổi cũng như mức độ bệnh.

2. Chữa trị chứng nấc

- Chuẩn bị: 15 – 20 quả hồng bì chín cùng với 1 thìa cà phê mật ong.

- Thực hiện: Đem hấp cách thủy các nguyên liệu trên cho đến khi quả chín rồi đem dầm nát và pha với nước để uống.

Hồng bì có nhiều công dụng đối với sức khỏe

3. Kích thích tiêu hóa

- Chuẩn bị: 30g rễ quất hồng bì, 20g rễ sử quân, 20g quả khế chua.

- Thực hiện: Các vị thuốc đem sao vàng rồi sắc chung với nước cho đến khi đặc lại. Chia làm nhiều lần uống trong này và có thể dùng trong nhiều ngày liên tục. Bài thuốc này không chỉ giúp kích thích tiêu hóa mà còn hỗ trợ phòng bệnh cho phụ nữ sau sinh.

4. Điều trị ho gió

- Chuẩn bị: 2 quả hồng bì tươi khoảng từ 20 – 30g.

- Thực hiện: Đem bổ đôi rồi hấp với đường và chia ra thành 2 – 3 lần ăn trong ngày.

5. Hạ sốt, giải cảm

- Chuẩn bị: 30g lá hồng bì tươi.

- Thực hiện: Đem nguyên liệu đi rửa sạch, phơi khô. Tiến hành sắc với khoảng 500ml nước đến khi còn phân nửa thì tắt bếp. Dùng nước này để uống khi còn ấm nóng cho ra mồ hôi.

6. Bài thuốc chữa đau họng, viêm họng

- Chuẩn bị: 2 – 3 quả quất bì tươi cùng 1 ít muối hạt.

- Thực hiện: Ngậm trực tiếp quất bì với muối khoảng 3 – 4 lần trong ngày. Vị thuốc sẽ giúp làm dịu cổ họng, giảm đau rát. Đồng thời đẩy lùi những cơn ho khó chịu do bệnh viêm họng gây ra.

7. Chữa ho và tiêu đờm

- Chuẩn bị: 4 – 5 quả quất bì dạng tươi cùng với 1 ít đường phèn.

- Thực hiện: Hấp quất bì với đường phèn cho đến khi quả chín mềm. Chia làm 3 bữa ăn trong ngày. Từ từ tình trạng ho sẽ giảm tần suất xuất hiện. Đồng thời bài thuốc còn hỗ trợ làm loãng đờm trong họng giúp khạc nhổ ra ngoài dễ dàng hơn.

8. Điều trị đau dạ dày

- Chuẩn bị: Phần hạt của quả hồng bì.

- Thực hiện: Phơi hoặc sấy khô nguyên liệu đã chuẩn bị. Tiếp đến sao trên lửa nhỏ cho thơm rồi tán mịn. Mỗi lần dùng 6 – 10g bột để chiêu với nước và uống. Uống 2 – 3 lần/ngày để hỗ trợ điều trị bệnh tốt nhất.

9. Bài thuốc chữa nôn ói

- Chuẩn bị: 2 – 3 quả hồng bì tươi.

- Thực hiện: Đem nguyên liệu đi rửa sạch rồi để cho ráo nước. Ngậm và nhai cả phần vỏ rồi nuốt từ từ. Mùi vị của loại quả này sẽ giúp ức chế cơn buồn nôn nhanh chóng.

10. Làm thành siro trị ho

Siro trị ho từ quất hồng bì là bài thuốc trị bệnh dân gian, được tin dùng để trị ho, chữa long đờm cực hiệu quả, đặc biệt là trẻ nhỏ. Ngoài ra, trẻ nhỏ dùng siro này còn giúp hạn chế sử dụng thuốc kháng sinh.

- Chuẩn bị: 50g hồng bì đã bỏ hạt và phơi khô, 50g vỏ rễ dâu hay tang bạch bì, 50g củ sả, 50g củ bách bộ, 50g ô mai, 50g cát cánh, 50g hạnh nhân, 50g kinh giới, 50g cam thảo, 50g bạc hà.

- Thực hiện: Đem nguyên liệu đi sắc cô đặc lại, có thể cho thêm ít đường để tạo vị. Mức đường cho tùy theo lứa tuổi và tình trạng bệnh. Dùng vài ngày sẽ thấy hết triệu chứng ho, long đờm.

Hồng bì làm siro để chữa ho

Những lưu ý khi sử dụng hồng bì để chữa bệnh

+ Khi áp dụng các bài thuốc chữa bệnh với hồng bì cần chú ý đến một số vấn đề sau để tránh gặp rủi ro ngoài ý muốn:

+ Cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng hồng bì chữa bệnh, nhất là đối với trường hợp người già và trẻ nhỏ.

+ Các bài thuốc dùng dược liệu này để chữa bệnh dạ dày hay đường ruột… chỉ có tác dụng hỗ trợ điều trị. Và hiệu quả thường đến rất chậm nên tuyệt đối không được lạm dụng để thay thế cho việc điều trị y khoa.

+ Một số người có thể sẽ gặp tác dụng phụ khi dùng hồng bì. Nếu có vấn đề bất thường phát sinh thì cần liên hệ ngay với bác sĩ để được kiểm tra và xử lý.

Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích (Xuất bản năm 2006). Hồng bì, trang 997-999, Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc Việt Nam tập 1.

2. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 1 (Xuất bản năm 2021).

3. Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam Tác giả Đỗ Tất Lợi.