Điều trị liệt nửa người (di chứng nhồi máu não (Bán thân bất toại)) bằng Y học cổ truyền

Liệt nửa người hay còn gọi là chứng Bán thân bất toại trong y học cổ truyền là một căn bệnh khá phổ biến, làm người bệnh bị rối loạn hoăc mất vận động pở măt, tay, chân.

ĐẠI CƯƠNG

Theo Y học hiện đại, di chứng tai biến mạch máu não nói chung và di chứng
nhồi máu não nói riêng là hậu quả thường gặp của nhóm bệnh lý thần kinh mà nguyên nhân chính là do các bệnh lý tim mạch. Nhồi máu não xảy ra khi một mạch máu bị huyết khối hoặc bị nghẽn mạch làm khu vực não tưới máu bởi động mạch đó bị thiếu máu và hoại tử.

Nhồi máu não chiếm khoảng 85% các tai biến mạch máu não, nguyên nhân chủ yếu do: xơ vữa mạch ở người lớn tuổi; tăng huyết áp; bệnh tim có loạn nhịp, hẹp van hai lá, viêm nội tâm mạc bán cấp… Trên lâm sàng, bệnh thường biểu hiện bằng tình trạng liệt nửa người với các thiếu sót chức năng thần kinh xảy ra từ từ với các triệu chứng thần kinh khu trú hơn lan toả và được xếp vào phạm vi của chứng “Bán thân bất toại” của Y học cổ truyền.

Việc chẩn đoán xác định dựa trên triệu chứng lâm sàng có sự thiếu sót về chức
năng thần kinh và cận lâm sàng trên phim CT – scanner hoặc MRI sọ não có hình ảnh nhồi máu não.

Hậu quả của nhồi máu não thường để lại di chứng liệt vận động nửa người, thất
ngôn, liệt các dây thần kinh sọ, rối loạn cảm giác, rối loạn cơ tròn, trong đó liệt nửa
người là triệu chứng hay gặp nhất. Do vậy, phục hồi chức năng cho người bệnh sau nhồi máu não là một yêu cầu cấp thiết. Khi người bệnh qua giai đoạn cấp các dấu hiệu sinh tồn ổn định thì có thể bắt đầu được điều trị bằng Y học cổ truyền hoặc kết hợp Y học cổ truyền và Y học hiện đại.

NGUYÊN NHÂN VÀ CƠ CHẾ BỆNH SINH THEO Y HỌC CỔ TRUYỀN

- Ngoại phong: chính khí cơ thể hư suy, vệ khí bất cố, lạc mạch trống rỗng làm phong tà thừa cơ xâm nhập vào kinh mạch khiến cho kinh mạch bế tắc, khí huyết không thông mà gây bệnh.

- Nội phong:

+ Ăn uống không điều độ, ăn nhiều chất béo ngọt, uống nhiều rượu bia hoặc lo
nghĩ quá nhiều gây tổn thương Tỳ. Tỳ hư lâu ngày không vận hóa được thủy thấp làm thủy thấp đình trệ lại mà sinh đàm. Đàm tích trệ trong cơ thể lâu ngày uất lại hóa hỏa, hỏa động sinh phong mà gây bệnh.

+ Người cao tuổi hoặc bẩm tố thận tinh hư tổn không nuôi dưỡng được can âm.
Âm hư không tiềm được dương làm can dương vượng lên mà sinh phong, phong động gây nên bệnh.

+ Người hay cáu giận, tình chí uất ức làm ảnh hưởng tới chức năng sơ tiết của
tạng can, can hỏa vượng sinh phong mà gây bệnh.

- Khí hư, huyết ứ: Người cao tuổi, khí huyết cơ thể hư suy lâu ngày dẫn tới khí hư huyết ứ mà gây bệnh.

CÁC THỂ LÂM SÀNG VÀ ĐIỀU TRỊ

Với mỗi thể lâm sàng, tùy từng tình trạng bệnh lý của người bệnh, thầy thuốc kê
đơn bài thuốc cổ phương, bài thuốc đối pháp lập phương, bài thuốc nghiệm phương để gia giảm thành phần, khối lượng các vị thuốc cổ truyền hoặc kê đơn các thành phẩm thuốc cổ truyền, thuốc dược liệu cho phù hợp với chẩn đoán.

1. Thể can thận âm hư

Thường gặp ở người có thể trạng gầy, người cao tuổi, tăng huyết áp và có xơ vữa mạch.

Triệu chứng:

Bán thân bất toại (yếu, liệt nửa người), chân tay cứng đờ, co quắp, nói ngọng, miệng méo, đau đầu, hoa mắt chóng mặt, ù tai, chất lưỡi đỏ, không rêu hoặc rêu vàng khô. Mạch huyền sác.

Chẩn đoán

Chẩn đoán bát cương: Lý hư nhiệt.
Chẩn đoán tạng phủ: Can thận âm hư.
Chẩn đoán nguyên nhân: Bất nội ngoại nhân (nội thương).

Pháp điều trị: Tư âm tiềm dương, trấn hỏa tức phong.

Phương

+ Điều trị bằng thuốc

- Cổ phương: Lục vị địa hoàng hoàn (Tiểu nhi dược chứng trực quyết).

Thục địa 12g, Hoài sơn 12g, Sơn thù 12g, Đan bì 08g, Trạch tả 08g, Phục linh 08g, Mẫu lệ 10g, Miết giáp 10g.
Sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần.

+ Hoặc bài: Đại định phong châu (Ôn bệnh điều biện).

Mạch môn 10g, A giao 08g, Sinh mẫu lệ 10g, Sinh quy bản 10g, Kê tử hoàng 2 quả, Sinh miết giáp 10g, Bạch thược08g, Ngũ vị tử 10g, Can địa hoàng 08g, Chích cam thảo 06g.
Sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần. Chú ý sau khi sắc xong cho Kê tử hoàng vào bát thuốc và uống nóng.

- Đối pháp lập phương: Lựa chọn các vị thuốc thuộc các nhóm thuốc theo pháp điều trị.

- Nghiệm phương:

Long cốt 12g, Quy bản 12g, Bạch thược 12g, Thiên môn 12g, Câu đằng 12g, Mẫu lệ 12g, Miết giáp 12g, Huyền sâm 12g, Ngưu tất 12g, Cam thảo 06g.
Sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần.

+ Điều trị không dùng thuốc

- Châm:

+ Phác đồ huyệt chung:

Bách hội (GV.20)
Kiên ngung (LI.15)
Khúc trì (LI.11)
Ngoại quan (TE.5)
Kiên tỉnh (GB.21)
Tý nhu (LI.14)
Thủ tam lý (LI.10)
Dương trì (TE.4)
Hợp cốc (LI.4)
Phục thỏ (ST.32)
Túc tam lý (ST.36)
Huyết hải (SP.10)
Thái khê (KI.3)
Can du (BL.18)
Huyền chung (GB.39)
Bát tà
Phong thị (GB.31)
Lương khâu (ST.34)
Giải khê (ST.41)
Âm lăng tuyền (SP.9)
Tam âm giao (SP.6)
Thận du (BL.23)
Dương lăng tuyền (GB.34)
Bát phong

+ Nếu liệt mặt:

Địa thương (ST.4)
Quyền liêu (SI.18)

+ Nếu nói ngọng:

Liêm tuyền (CV.23)
Giáp xa (ST.6)
Thừa tương (CV.24) bên liệt
Bàng liêm tuyền 2 bên
Liệu trình: 10 – 15 ngày/liệu trình. Chọn 16 – 20 huyệt cho 1 lần châm, thời gian châm 30 phút/lần/ngày.

- Cấy chỉ: Có thể chọn 10 – 15 huyệt theo phác đồ huyệt trên để cấy chỉ nửa người bên liệt. Mỗi lần cấy chỉ có tác dụng từ 7 đến 14 ngày, sau thời gian tự tiêu của chỉ đến khám lại để có chỉ định thực hiện liệu trình tiếp theo.

- Điện mãng châm:

+ Thất ngôn, châm tả các huyệt:

Bách hội (GV.20)
Ngoại kim tân
Thượng liêm tuyền hướng về gốc lưỡi
Ngoại ngọc dịch

+ Liệt mặt: Châm tả các huyệt

Quyền liêu (SI.18) xuyên Hạ quan (ST.7)
Địa thương (ST.4) xuyên Giáp xa (ST.6)
Thừa tương (CV.24)
Ế phong (TE.17)

+ Liệt tay: Châm tả các huyệt

Giáp tích C4 xuyên C7
Đại chùy (GV.14) xuyên Tích trung
Kiên ngung (LI.15) xuyên Khúc trì (LI.11)
Kiên trinh (SI.9) xuyên Cực tuyền (HT.1)
Khúc trì (LI.11) xuyên Ngoại quan (TE.5)
Hợp cốc (LI.4) xuyên Lao cung (PC.8)
Bát tà

+ Liệt chân: Châm tả các huyệt

Giáp tích D12 xuyên L5
Hoàn khiêu (GB.30) xuyên Thừa phù (BL.36)
Thừa sơn (BL.57) xuyên Uỷ trung (BL.40)
Lương khâu (ST.34) xuyên Bễ quan (ST.31)
Giải khê (ST.41) xuyên Khâu khư (GB.40)
Tích trung (GV.6) xuyên Yêu dương quan (GV.3)
Dương lăng tuyền (GB.34) xuyên Huyền chung (GB.39)
Phi dương (BL.58) xuyên Côn lôn (BL.60)
Địa ngũ hội (GB.42)
Châm bổ các huyệt:
Thận du (BL.23) xuyên Bạch hoàn du (BL.30)
Tam âm giao (SP.6) xuyên Âm cốc (KI.10)
Thái khê (KI.3) xuyên Trúc tân (KI.9)
Huyết hải (SP.10) xuyên Âm liêm (LB.11)
Liệu trình: 10 – 15 lần/liệu trình. Thời gian châm 20 – 30 phút/lần.

- Laser châm: Công thức huyệt như trong công thức huyệt điện châm. Liều điều trị:

A thị huyệt 1 – 2J/cm2, các huyệt khác 1 – 3J/cm2.
Thời gian 15 – 20 phút cho một lần laser châm. Mỗi ngày một lần, một liệu trình từ 10 đến 15 lần.

- Thủy châm: Sử dụng các thuốc có chỉ định tiêm bắp, tùy từng trường hợp cụ thể người thầy thuốc có thể sử dụng thuốc phù hợp với chẩn đoán. Mỗi lần thủy châm 2 – 3 huyệt, mỗi huyệt 1 – 2ml, ngày thủy châm 1 lần, từ 10 đến 15 ngày/liệu trình.

- Xoa bóp bấm huyệt: Thực hiện các động tác xoa bóp bấm huyệt và vận động nửa người bên liệt. Day, ấn, bấm huyệt như trong công thức huyệt điện châm. Liệu trình: từ 10 đến 15 ngày/liệu trình. Mỗi lần xoa bóp bấm huyệt 30 phút, ngày 1 lần.

Chú ý: Tổng số liệu trình điều trị có thể thay đổi tùy theo tình trạng bệnh lý của mỗi người bệnh.

2. Thể phong đàm

Thường gặp ở những người tăng huyết áp, béo phì, cholesterol máu cao.

Triệu chứng:

Bán thân bất toại (liệt nửa người), chân tay tê dại, nặng nề, khó cử động, miệng méo, nói ngọng, nặng đầu, hoa mắt chóng mặt, lưỡi bệu, dính nhớt, rêu trắng dày. Mạch huyền hoạt hoặc phù hoạt.

Chẩn đoán

Chẩn đoán bát cương: Lý hư.
Chẩn đoán tạng phủ: Tỳ hư.
Chẩn đoán nguyên nhân: Bất nội ngoại nhân (nội thương, đàm thấp hoá hoả sinh phong).

Pháp điều trị: Kiện tỳ, trừ đàm thông lạc.

Phương điều trị

+ Điều trị bằng thuốc

- Cổ phương: “Đạo đàm thang” (Tế sinh phương)

Bán hạ chế 12g, Trần bì 08g, Phục linh 12g, Cam thảo 06g, Đởm nam tinh 12g, Đảng sâm 12g, Trúc nhự 04g, Xương bồ 12g, Đại táo 12g, Sinh khương 3 lát
Sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần.

+ Hoặc dùng bài “Bán hạ bạch truật thiên ma thang” (Y học tâm ngộ)

Bán hạ chế 12g, Thiên ma 12g, Bạch truật 12g, Trần bì 06g, Cam thảo 06g, Bạch linh 12g.
Sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần.

- Đối pháp lập phương: Lựa chọn các vị thuốc thuộc các nhóm thuốc theo pháp điều trị.

- Nghiệm phương:

Bán hạ chế 12g, Phục linh 12g, Khương hoạt 12g, Cam thảo 06g, Thiên ma 12g, Trần bì 06, Bạch truật 12g, Thạch xương bồ 12g
Sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần.

+ Điều trị không dùng thuốc

- Châm:

+ Phác đồ huyệt chung:

Bách hội (GV.20)
Kiên ngung (LI.15)
Khúc trì (LI.11)
Ngoại quan (TE.5)
Hợp cốc (LI.4)
Phong thị (GB.31)
Lương khâu (ST.34)
Tỳ du (BL.20)
Âm lăng tuyền (SP.9)
Tam âm giao (SP.6)
Phong long (ST.40)
Huyền chung (GB.39)

+ Nếu liệt mặt:

Địa thương (ST.4)
Quyền liêu (SI.18)

+ Nếu nói ngọng:

Liêm tuyền (CV.23)
Kiên tỉnh (GB.21)
Tý nhu (LI.14)
Thủ tam lý (LI.10)
Dương trì (TE.4)
Bát tà
Phục thỏ (ST.32)
Huyết hải (SP.10)
Giải khê (ST.41)
Bát phong
Túc tam lý (ST.36)
Dương lăng tuyền (GB.34)
Giáp xa (ST.6)
Thừa tương (CV.24) bên liệt
Bàng liêm tuyền 2 bên.
Phương pháp châm: Hào châm hoặc điện châm.

Liệu trình: từ 10 đến 15 ngày/liệu trình. Chọn 10 – 15 huyệt cho 1 lần châm, thời
gian châm 30 phút/lần/ngày.

- Cấy chỉ: Có thể chọn 10 – 15 huyệt theo phác đồ huyệt trên để cấy chỉ nửa người bên liệt. Mỗi lần cấy chỉ có tác dụng từ 7 đến14 ngày, sau thời gian tự tiêu của chỉ đến khám lại để có chỉ định thực hiện liệu trình tiếp theo.

- Thủy châm, điện mãng châm, laser châm: Như thể Can thận âm hư.

- Xoa bóp bấm huyệt: Thực hiện các động tác xoa bóp bấm huyệt và vận động nửa
người bên liệt. Day, ấn, bấm huyệt như trong công thức huyệt điện châm. Liệu trình: từ 10 đến 15 ngày/liệu trình. Mỗi lần xoa bóp bấm huyệt 30 phút, ngày 1 lần.

Chú ý: Tổng số liệu trình điều trị có thể thay đổi tùy theo tình trạng bệnh lý của mỗi người bệnh.

3. Thể khí hư huyết ứ

Thường gặp ở người bệnh có bệnh lý tim mạch, xơ vữa động mạch.

Triệu chứng

Bán thân bất toại (yếu, liệt nửa người), chân tay mình mẩy mềm, vô lực, tê bì, nói ngọng, nói khó, miệng méo, sắc mặt không tươi nhuận, lưỡi tím có
điểm ứ huyết. Mạch tế sáp hoặc hư nhược.

Chẩn đoán

Chẩn đoán bát cương: Lý hư trung hiệp thực.
Chẩn đoán tạng phủ: Khí hư, huyết ứ.
Chẩn đoán nguyên nhân: Bất nội ngoại nhân (nội thương).

Pháp điều trị: Ích khí hoạt huyết thông lạc.

Phương điều trị

+ Điều trị bằng thuốc

- Cổ phương: “Bổ dương hoàn ngũ thang”

Quy vĩ 12g, Sinh hoàng kỳ 20g, Địa long 06g, Đào nhân 08g, Hồng hoa 08g, Xuyên khung 10g, Xích thược 12g.
Sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần.

- Đối pháp lập phương: Lựa chọn các vị thuốc thuộc các nhóm thuốc theo pháp điều trị.

- Nghiệm phương:

Đửng sâm 12g, Sinh hoàng kỳ 12g, Đương quy 12g, Bạch truật 12g, Đan sâm 12g, Xuyên khung 10g, Xích thược 12g, Ngưu tất 12g.
Sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần.

+ Điều trị không dùng thuốc

- Châm:

+ Phác đồ huyệt chung:

Châm tả các huyệt:
Bách hội (GV.20)
Kiên ngung (LI.15)
Khúc trì (LI.11)
Ngoại quan (TE.5)
Hợp cốc (LI.4)
Phong thị (GB.31)
Lương khâu (ST.34)
Âm lăng tuyền (SP.9)
Bát tà
Bát phong bên liệt
Kiên tỉnh (GB.21)
Tý nhu (LI.14)
Thủ tam lý (LI.10)
Dương trì (TE.4)
Huyền chung (GB.39)
Phục thỏ (ST.32)
Giải khê (ST.41)
Dương lăng tuyền (GB.34)
Tam âm giao (SP.6)
Huyết hải (SP.10) hai bên.
Châm bổ các huyệt:
Quan nguyên (CV.4)
Túc tam lý (ST.36)
Khí hải (CV.6)

+ Nếu liệt mặt:

Giáp xa (ST.6)
Thừa tương (CV.24)
Địa thương (ST.4)
Quyền liêu (SI.18)

+ Nếu nói ngọng: Liêm tuyền (CV.23) Bàng liêm tuyền 2 bên

Phương pháp châm: Hào châm hoặc điện châm.
Liệu trình: từ 10 đến 15 ngày/liệu trình. Chọn 16 – 20 huyệt cho 1 lần châm, thời gian châm 30 phút/lần/ngày.

- Thủy châm, điện mãng châm, laser châm: Như thể Can thận âm hư.

Chú ý: Tổng số liệu trình điều trị có thể thay đổi tùy theo tình trạng bệnh lý của mỗi người bệnh.

KẾT HỢP ĐIỀU TRỊ Y HỌC HIỆN ĐẠI

Nguyên tắc điều trị

Kết hợp các phương pháp phục hồi chức năng: Theo Hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Phục hồi chức năng của Bộ Y tế và các hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Phục hồi chức năng khác do cấp có thẩm quyền phê duyệt.
Kiểm soát các yếu tố nguy cơ: Tăng huyết áp, Đái tháo đường, rối loạn lipid máu, các bệnh lý tim mạch kèm theo…

Điều trị cụ thể

+ Điều trị bằng thuốc

Tùy từng trường hợp bệnh, có thể chọn trong các nhóm thuốc sau:

Thuốc tăng cường dinh dưỡng và bảo vệ tế bào thần kinh.
Thuốc chống co cứng cơ.

+ Điều trị không dùng thuốc

Tập phục hồi chức năng: Các bài tập tùy thuộc vào giai đoạn, mức độ liệt của người bệnh. Giai đoạn liệt mềm tập thụ động các khớp bên liệt. Giai đoạn liệt cứng tập vận động thụ động hoặc có trợ giúp tùy thuộc vào mức độ liệt của người bệnh, tập nằm, ngồi, thăng bằng, đứng, đi và thực hiện các động tác sinh hoạt hàng ngày.
Thực hiện theo Hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Phục hồi chức năng của Bộ Y tế và các hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Phục hồi chức năng khác do cấp có thẩm quyền phê duyệt.

PHÒNG BỆNH

Kiểm soát tốt các yếu tố nguy cơ như: Huyết áp, đường máu, lipid máu…
Thay đổi lối sống: Ăn nhạt, giảm lượng rượu, bỏ thuốc lá, tăng cường vận động thể lực.
Kiểm tra sức khỏe định kỳ.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Y tế (2013). Hướng dẫn quy trình kỹ thuật khám bệnh, chữa bệnh chuyên ngành Châm cứu.

2. Bộ Y tế (2014). Hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Phục hồi chức năng.
3. Bộ Y tế (2017). Quy trình kỹ thuật khám bệnh, chữa bệnh cấy chỉ và laser châm
chuyên ngành châm cứu.

4. Khoa Y học cổ truyền – Trường Đại học Y Hà Nội (2017). "Phục hồi chức năng vận động cho người bệnh liệt nửa người do tai biến mạch máu não", Bệnh học nội khoa Y học cổ truyền, Nhà xuất bản Y học.

5. Các bộ môn Nội - Trường Đại học Y Hà Nội (2018).” Tai biến mạch máu não”,
Bệnh học nội khoa tập 1, Nhà xuất bản Y học.

6. Bộ Y tế (2014). Hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Phục hồi chức năng.

7. Bộ Y tế (2020): THEO QUYẾT ĐỊNH SỐ: 5013/QĐ-BYT VỀ VIỆC BAN HÀNH TÀI LIỆU CHUYÊN MÔN “HƯỚNG DẪN CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ BỆNH THEO Y HỌC CỔ TRUYỀN, KẾT HỢP Y HỌC CỔ TRUYỀN VỚI Y HỌC HIÊN ĐẠI” NGÀY 01/12/2020